جاذبه هاي تاریخی
جاذبه هاي تاریخی بسطام ناشی از قدمت 8000 سال آن است. تاریخ این شهر قبل از ورود اسلام به ایران
بود، این شهر را « بسطام نام » مشخص نیست. بنابر یک روایت حاکم خراسان در زمان خسروپرویز که نام وي
بنا گذاشته است. با توجه به این روایت این شهر را باید شهرهاي تأسیس شده در دوران شاپور دوم ساسانی
دانست. در دوره عباسیان، این شهر دومین شهر ایالت قومس و تالی دامغان بود و پس از حمله مغول رو به
انحطاط رفت.
آثار معروف آن از تپه معروف سنگ چخماق در شمال بسطام دیرینگی این شهر را به نمایش می گذارد . در
گذشته رشته قنات هاي بسیاري در این شهرجاري بوده که تماماً داراي آبی گوارا و شیرین بود و در حال
حاضر قنواتی مانند قنات صادق خان که قدمت آن به حدود بیش از 500 سال می رسد هنوز از اهمیت
بسیاري برخوردار است و آب شیرین آن در تابستان بسیار سرد و در زمستان گرم است.
مسجد امام زاده محمد
مسجد امامزاده محمد (بسطام) این بنا بین امامزاده محمد و مسجد سلجوقی، در مجموعه تاریخی بایزید
بسطامی واقع است . از ظواهر امر پیداست که ابتدا به صورت حیاط کوچکی بوده؛ ولی در زمان قاجاریه آن
را پوشانده اند . طبق کتیبه موجود، این بنا در سال 1242 ه- . ق زمان فتحعلی شاه قاجار- تعمیر شده است
. در ضلع جنوبی مسجد، سه در کنده کاري شده دیده می شود که رابط بین این قسمت و مسجد سلجوقی
است . بر گردا گرد دیوار مسجد، آیاتی از قرآن گچبري شده است . ضلع غربی مسجد به واسطه یک محوطه
مربع کوچک، به مسجد زنانه ایلخانی مربوط می شود . این مسجد، دو راه به بیرون دارد ؛ یکی به کوچه
پشت مسجد و دیگري به رواق حرم امامزاده محمد . بر روي در طرف کوچه، منبت کاري نسبتا زیبایی به
چشم می خورد؛ ولی به ظرافت درسه لنگه مسجد نیست.
آرامگاه بایزید
آرامگاه بایزید بسطامی مرکز شهر بسطام و شمال آرامگاه امامزاده محمد واقع شده است. آرامگاه این عارف
بزرگ فاقد هر گونه تزئین و تکلف بوده و در حقیقت بی اعتنایی به مادیات و روح بیزاري از تجمل در این
آرامگاه کاملاً نمایان است. وارستگی و بی نیازي بایزید حتی بعد از مرگ وي و گذشت بیش از 11 قرن در
خاك مرقدش نیز اثر گذاشته است.
بر روي مزار بایزید، یک سنگ مرمر قرار دارد که کلماتی از مناجات مشهور علی بن ابیطالب (ع) بر آن سنگ
حک شده است. به طوري که از مفاد نوشته سنگ مذکور استنباط می شود، این سنگ متعلق به شخصی به
نام قاضی ملک دیلمی که احتمال می رود یکی از وزیران یا حکام ایالت قومس بوده است ولی مشخص نیست
به چه علت آن را روي قبر بایزید نصب کرده اند.
در فاصله 4 متري غرب آرامگاه بایزید، صومعه بایزید واقع شده است . صومعه مذکور به صورت دو اطاق
2× 2 متر و اطاق دوم 2 ×5/ کوچک مشابه و متصل به هم، با سقف هاي کوتاه است. طول و عرض اطاق اول 1
متر می باشد. دیوارها و سقف هاي صومعه داراي گچ بري هاي بسیار زیبایی است و مطالبی بر روي آن گچ بري
شده است. دور محراب نیز کتیبه اي دیده می شود.
مسجد جامع بسطام
مسجد جامع بسطام در جنوب شهر بسطام و در فاصله 200 متري جنوب آرامگاه بایزید واقع است . مسجد
مذکور شامل دو قسمت می باشد. قسمت اول صحن مسجد است که به شکل مربع بوده و فضاي آن باز است .
صحن مسجد داراي محرابی است که با گچ بري هاي بسیار زیبا و هنرمندانه اي تزئین شده است . محراب
مذکور داراي سه حاشیه می باشد که عباراتی بر آن گچ بري شده است . در قسمت وسط محراب دو مربع
و بر دیگري نوشته شده « لا اله الا الله محمد رسول الله » مستطیل دیده می شود که بر روي یکی نوشته شده
گچ بري قسمت دوم از لحاظ اسلوب و صنعتی که در ساخت آن به کار .« علی ابن ابیطالب ولی الله » است
رفته با قسمت اول کاملاً فرق دارد. تفاوت فاحش گچ بري مربع مستطیل دوم با تمام گچ بري هاي این محراب
کاملاً محسوس می باشد و چنین استنباط می شود که چون این مسجد در سال 706 هجري قمري ساخته
شده و در آن زمان مذهب تسنن در ایران رواج داشته است، اسامی ابوبکر، عمر و عثمان بر آن نوشته شده
بوده ولی پس از رواج مذهب تشیع و تسلط فرمانروایان و حکام شیعه، آن اسامی را حذف نموده و به جاي
را نوشته اند. کتیبه دیگري در بالاي محراب مسجد دیده می شود که تاریخ « علی ابن ابیطالب ولی الله » آن نام
تعمیر مسجد را که در سال 1242 هجري قمري و در زمان فتحعلی شاه قاجار صورت گرفته در آن نوشته
شده است.
به غیر از محراب مذکور و صحن مسجد، دو دالان طویل سرپوشیده در سمت شمال و شرق مسجد وجود
دارد که هیچ گونه گچ بري و آثار قابل توجهی در آن ها نیست.
در این مسجد کتیبه اي وجود دارد که نام بانی و مؤسس مسجد جامع در آن نوشته شده است.
برج کاشانه
برج کاشانه برج بلند و زیبایی است که در جنوب شهر بسطام و جنوب شرقی مسجد جامع قرار دارد . ارتفاع
این برج از داخل 24 متر و از بیرون به ارتفاع تقریبی 20 متر بوده و به شکل کثیرالاضلاع منتظم سی ضلعی
می باشد. در بالاي برج دو حاشیه از آجرهاي بزرگ وجود دارد که بر روي آن مطالبی نوشته شده است . در
با خط ثلث بسیار واضح « بسم الله الرحمن الرحیم » ضلع جنوب غربی این برج بر روي یک آجر عبارت
خوانده می شود.
آجرهایی که در قسمت بالاي این برج به کار رفته با آجرهاي ساختمان برج فرق دارد و این نشان می دهد که
سقف برج به مرور زمان فرو ریخته و در دوره هاي بعد نسبت به تعمیر آن اقدام شده است. در وسط این برج
چاه بسیار عمیقی وجود دارد و راه صعود به بالاي بام از داخل ساختمان است که باید از پله هاي بسیار
کوچک و راهروي تاریکی عبور کرد. درِ ورودي برج از داخل مسجد جامع و مجاور محراب مسجد می باشد .
قبل از ورود به کاشانه دالان کوچکی وجود دارد که سه طرف آن گچ بري شده و در اطراف و سر درِ دالان،
آیۀالکرسی نقش شده و در دو طرف دیگر عباراتی به زبان عربی نوشته شده است.
از تاریخ بناي این برج اطلاع صحیحی در دست نیست. اهالی بسطام می گویند این برج آتشکده زردشتیان در
دوره هاي قبل از اسلام بوده است ولی برخی از مستشرقین از جمله آندره گدار بر این عقیده اند که این بنا از
« کاشانه » ، بوده و به مرور زمان و بدون توجه به اصل آن « غازانه » آثار غازان خان مغول است و اسم اصلی آن
نامیده شده است. با توجه به تحقیقات به عمل آمده احتمال داده می شود که این ساختمان آتشکده شهر
بسطام بوده که در دوره هاي بعد از اسلام از آن براي دیده بانی شهر استفاده می شده است. البته با توجه به
اسلوب ساختمان و آثار دیگر، این ساختمان بیشتر به رصدخانه شبیه است.
برج کاشانه از بناهاي درخور اهمیت این منطقه به شمار می رود و نماي خارجی آن نیز داراي جلوه و شکوه
خاصی است.
تپه باستانی سنگ چخماق
تپه باستانی سنگ چخماق در منطقه بسطام، یکی از مناطقی است که از سال 1348 توسط پروفسور
ماسواد، مورد شناسایی قرار گرفت
این تپه ها در حاشیه شمالی شهر بسطام و در 6 کیلومتري شاهرود واقع شده اند و این حوزه داراي دو منطقه
تپه اي در نواحی شرقی و غربی است.
قدمت تپه هاي غربی به 8 هزار و 500 تا 9 هزار سال قبل و قدمت تپه هاي شرقی به 7 تا 8 هزار سال پیش
بازمی گردد.
قدمت این مناظق نشان دهنده وجود روستایی در دوره نوسنگی بی سفال در منطقه سنگ چخماق شاهرود
است.
در بررسی هاي انجام شده مشخص شد که تپه هاي سنگ چخماق شاهرود در بسطام متعلق به قدیمی ترین
روستاي شمالشرق فلات ایران است.
بسیاري از ظروف تپه هاي سنگی این منطقه اکنون در موزه توکیو در ژاپن نگهداري می شود و این در حالی
است که موزه شاهرود تنها چند نمونه از این ظروف را در خود نگهداري می کند.
در حفاري تپه شرقی، تعداد سفال بیشتري به دست آمده که قرمز رنگ بوده و مشخصه آنها، نقش هاي ساده
و هندسی قرمز، روي کاسه هاي گود است.
از زیباترین سفال هاي این تپه می توان به دو اثر بسیار ارزنده اشاره کرد که شامل ماکت سفالی یک خانه و
یک عدد ظرف کوزه اي شکل با نقوش ابتدایی طرح سبدي به رنگ سیاه روي زمینه قرمز است.